Głos Pana Lema. Szkice z filozofii człowieka, wartości i kosmosu. W stulecie urodzin autora Summy / Paweł Okołowski

Wiek XX nie wydał wielkich filozofów na miarę Kanta czy Leibniza, ale wśród tych wyróżniających się Lem zajmuje miejsce poczesne. Jaka jest zatem przyczyna niedostrzegania lub niedoceniania Lema-filozofa? Wskazać tu można trzy powody. Po pierwsze, w czasie największej aktywności twórczej Lema filozofia akademicka zdominowana była przez modne, ale nie posiadające większej wartości heurystycznej orientacje ideologiczno-filozoficzne. Wyższe uczelnie świata Zachodu propagowały scjentystyczną wiarę w nieustający postęp we wszystkich dziedzinach ludzkich pragnień. Ta nowa religia głosiła, że idziemy ku lepszej przyszłości; że będzie lepiej, i pod każdym względem, i dla każdego. Dzięki nauce i nowym technologiom starczy dla wszystkich. Welfare state jest tuż za progiem. Jasne jest, że na pesymizm dziejowy Lema nie było tu miejsca. Na uniwersyteckich wydziałach filozofii jak w kalejdoskopie zmieniały się fascynacje modnymi wówczas nurtami. Wykładowcy usiłowali epatować studentów neopozytywizmem, fenomenologią, egzystencjalizmem, neomarksistowską ideologią, a ostatnio postmodernizmem. W środkach masowego przekazu szalała propaganda okultyzmu, przemianowanego na „parapsychologię” lub „psychotronikę”. Forsowana była teza, że każdy może urządzić swoje życie stosownie do własnych pragnień i aspiracji. Na tle tych jałowych poznawczo doktryn (pomijając już kuriozalną „teorię myślenia pozytywnego”), czyniących w głowach młodych ludzi kolosalny zamęt, metafizyka Lema jawi się jako ożywczy powiew świeżego powietrza. Uderza tu przede wszystkim samodzielność myślenia i dociekliwość w rozpoznawaniu mechanizmów napędowych współczesnego świata. Zdumiewa także jego zdolność do antycypacji przyszłości. Dla osób, zwłaszcza młodzieży, których mózgi były wypełnione treściami parafilozoficznymi, taka filozofia była nierozpoznawalna, podobnie jak są dla monochromatyka różnice kolorów. Trzecim powodem ograniczonej znajomości filozofii Lema są trudności jej rozumienia. Przeszkodą jest tu zapewne język. Język filozofii ma swoje kody, często różni filozofowie nawet obiegowym pojęciom nadają swoiste dla siebie znaczenia. Język Lema, zwłaszcza ten z wcześniejszych jego dzieł, dla niewprawionego czytelnika rzeczywiście nie jest łatwy. Niniejsza książka napisana została z intencją zainteresowania filozofią Lema szerszych kręgów polskiego społeczeństwa. Wskazane wyżej utrudnienia w rozumieniu Lemowych idei, dzięki obszernym komentarzom autora, nie będą sprawiać kłopotów nawet nieobytym z językiem filozofii.

Z recenzji Zbigniewa Musiała

Dr hab. Paweł Okołowski (ur. 1963) – od 1993 r. pracownik Wydziału Filozofii UW, uczeń profesorów B. Wolniewicza i Z. Musiała. Zajmuje się głównie antropologią filozoficzną i aksjologią, prezentując w nich stanowisko własne. Autor książek: Materia i wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema (Warszawa 2010), Między Elzenbergiem a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-antropologiczne (Warszawa 2012), Filozofia i los. Szkice tychiczne (Kraków 2015); także licznych rozmów i wykładów na YouTubie. Inicjator i redaktor naukowy tomu: B. Wolniewicz, Filozofia i wartości. Post factum (Komorów 2021); prezes Fundacji Katedra Bogusława Wolniewicza.

Wstęp

1. Filozofia Lema

2. Problem z Lemem

3. Stanisława Lema pogląd na świat i świata wzgląd na Lema

4. Literat czy filozof?

5. Stanisław Lem: Lukrecjusz ze Lwowa

6. Antropologia Lema

7. Czym jest styl myślowy? Fleck a Lem

8. Czy Lem był egzystencjalistą? Camus a Lem

9. Lukrecjusz i Lem: antyklerykalizm, ascetyczny hedonizm i apologetyka religii

10. Dwie religie materializmu: Lukrecjusz i Lem

11. Patriotyzm i mizantropia u Lema i Lukrecjusza

12. Turpizm i wierność. O neolukrecjańskiej erotyce Stanisława Lema

13. Kosmos: przeznaczenie i łut szczęścia. Stanisława Lema filozofia losu

14. Podstawy prewidyzmu Stanisława Lema

15. Wolna wola na gruncie naturalizmu Lukrecjusza i Lema

16. Paradoks wskrzeszania z atomów

17. O innych rozumach. Poniechane Polowanie Stanisława Lema

18. Ciało jako fundament rozumu w noologii Stanisława Lema

19. Stanisława Lema myślenie słowami i myślenie obrazami

20. Oszukiwanie zmysłów. Rzeczywistość wirtualna według Stanisława Lema

21. Kołakowski a Lem

22. Lem o Leninie i Wellsie, oraz losie ludzkości

23. Państwo prawa w ujęciu Stanisława Lema

24. Dwa nihilizmy: ziemia Ulro według Stanisława Lema

25. Predestynacja a wolna wola. Młodzieńcze opowiadanie Stanisława Lema

26. Stanisława Lema teologia diabła

27. Lem a Gehlen. Kwestia wolicjonalności

28. Technologia i aksjologia: pentalog biolatryczny według Stanisława Lema

Aneks 1. Wiktor Jaźniewicz, Filozofia Stanisława Lema w świetle statystyk

Aneks 2. Lema teksty bez książek

Hauptsturmfuhrer Koestnitz

Wells, Lenin i przyszłość świata

Musztarda po obiedzie

Krach ostateczny

Lubią albo muszą

Człowiek wielkich przestrzeni

Kropla paląca

Rozważania sylwiczne: CXXX

Nota bibliograficzna

Spis ilustracji

Indeks nazwisk

Indeks rzeczowy