Jednostka, zło, historia w myśli Rousseau. Perspektywa nowoczesności: między eksperymentem a marzeniem / Paweł Pieniążek

Książka poświęcona jest myśli Rousseau – myśliciela znanego, a jednak niedocenianego. Przedstawia kluczowe wątki jego myśli ześrodkowane wokół kwestii zła, historii i miejsca w niej jednostki, zarówno w odniesieniu do apokaliptycznej diagnozy kryzysu świata oświeceniowo-nowoczesnego, jak i rozwiązań emancypacyjnych. Wątki te zostały zaprezentowane w dwóch przenikających się planach. W planie ewolucji myśli Rousseau publikacja analizuje jej sprzeczności i trudności, by ukazać przejście od pism teoretycznych do pism autobiograficznych. W tym względzie stawia kilka tez. Po pierwsze przejście to ukazuje jako wyraz załamania się teoretycznej myśli Rousseau. Po drugie naznaczone obłędem Rousseau pisma autobiograficzne stanowią integralną część jego myśli filozoficznej w tej mierze, w jakiej wyciąga on w nich dramatyczne konsekwencje ze swej myśli teoretycznej i rozpoznaje jej porażkę: widzi w nich dzieło zależności i zniewolenia, które w projektach emancypacyjnych usiłował znieść na rzecz nowoczesnej zasady autonomii. Po trzecie pisma teoretyczne jawią się jako eksperymenty, świadome swych kruchych, hipotetycznych założeń. Po czwarte pisma autobiograficzne określają nową postawę wobec świata: samotniczy zwrot ku naturze. Rousseau przechodzi w nich od porządku eksperymentu do porządku marzenia. W drugim planie Rousseau zostaje ukazany jako myśliciel wykraczający poza ograniczenia epoki oświecenia i otwierający ją na świat nowoczesny. Rozpoznaje on dialektykę oświecenia, opisując zasadnicze problemy i bolączki nowoczesności, na które udziela nowoczesnej już odpowiedzi.

Wykaz skrótów cytowanych dzieł Rousseau 7

Wstęp 11

I. Zło oświeceniowej nowoczesności 29

I.1. Krytyka oświecenia – rzeczywistość 29

I.2. Krytyka oświecenia – myśl 60

I.3. Rousseau a dialektyka oświecenia 75

II. Zło historii a teodycea 99

II.1. Problem teodycei. Poprzednicy 116

II.2. Krytyka tradycyjnego chrześcijaństwa 120

II.3. Chrześcijaństwo autentyczne 128

II.4. Epistemologiczne podstawy deizmu 134

II.5. Deizm etyczny a zło 148

II.6. Kłopoty z genezą historii 148

II.6.1. Genealogia moralno-woluntarystyczna 149

II.6.2. Genealogia naturalistyczna 154

II.7. Historia i perspektywy moralne 160

II.8. Utracona szansa (wczesnej) historii – złoty wiek 176

III. Emancypacja – wyjście z historii w obrębie historii. Wprowadzenie 183

IV. Projekty emancypacyjne 189

IV.1. Projekty polityczne 192

IV.1.1. Projekt zachowawczy 193

IV.1.2. Projekt maksymalistyczny – utopijny eksperyment 196

IV.1.2.1. Trudności emancypacji politycznej – dialektyka, zależność, totalitaryzm 206

IV.1.3. Zapośredniczenia historyczne – uwiarygodnienie 220

IV.1.3.1. Wielki ustawodawca 222

IV.1.3.2. Wychowanie obywatelskie 224

IV.1.3.3. Religia obywatelska 230

IV.1.4. Podsumowanie 234

IV.2. Projekt pedagogiczny. Emil 236

IV.2.1. Spór o Emila – pedagogika indywidualistyczna czy polityczna? 239

IV.2.2. Trudności emancypacji pedagogicznej – dialektyka, zależność, kontrola 250

IV.3. Porażka projektów emancypacyjnych i dialektyka historii 256

V. Ucieczka z historii – „patologiczna” krytyka projektów emancypacyjnych 261

V.1. Zakwestionowanie cnoty racjonalnej 267

V.2. Poza historią – samotniczy zwrot ku naturze 281

V.3. Marzenie upadłe 283

VI. Ogólne podsumowanie 291

Zakończenie 317

Bibliografia 329