Pierwotne formy kontraktualizmu. Polityczny wymiar przymierza biblijnego w myśli i praktyce protestanckiej XVI i XVII wieku / Lucyna Chmielewska

Autorka publikacji precyzyjnie omawia zarówno filozoficzne, jak i teologiczne źródła nowożytnego konstytucjonalizmu. Wnikliwie analizuje wpływ biblijnego pojęcia przymierza na zachodnią myśl polityczną. Pokazuje, jak teologowie i duchowni protestanccy, zwłaszcza wywodzący się z angielskich purytanów, za pomocą kazań, traktatów i pamfletów stymulowali rozwój tego aspektu myśli politycznej, który stawiał sobie za cel ograniczenie prerogatyw rodzącego się absolutyzmu. Odwoływali się przy tym do wzorowanej na przymierzu umowy i zasad będących jej przedmiotem.

Przymierze jest pojęciem religijnym, ale miało też ogromny wpływ na sferę społeczną i polityczną tej części Europy, która doświadczyła rewolucji protestanckiej. W książce pokazano związki przymierza biblijnego z rozwojem kontraktualizmu, przedstawiając różne formy przymierzy i umów, poprzedzających klasyczną teorię umowy społecznej znaną z prac Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a oraz znaczących drogę dla jej rozwoju. Pojęcie przymierza biblijnego, obecne w tradycji religijnej Żydów, za pośrednictwem protestantów reformowanych, zwłaszcza hugenotów francuskich i purytanów angielskich, odegrało ważną rolę w procesie ograniczania prerogatyw rodzącego się absolutyzmu. Sprzeciwiano się władzy autorytetów religijnych i politycznych, argumentując, że nawet Bóg nie rządzi światem arbitralnie, lecz na podstawie przymierzy zawieranych między Nim a ludźmi, których czyni współrządzącymi i współodpowiedzialnymi za świat.

WSTĘP 11

1. Temat i cel pracy 11

2. Pojęcie kontraktualizmu 20

Rozdział I. PRZYMIERZA – BIBLIJNE PRAWZORCE KONTRAKTUALIZMU   33

1. Przymierze a umowa 35

2. Przymierze z Noem: potwierdzenie prawa natury 38

3. Przymierze z Abrahamem: porzucenie stanu natury 41

4. Przymierze synajskie: wyjście Hebrajczyków ze stanu natury 46

5. Przymierze-arka: przejście ze świata natury do świata antropologicznego 53

Rozdział II. IZRAELICI – LUD PRZYMIERZA 59

1. Prawo królem 61

2. Król pod prawem 70

3. Diaspora 85

4. Odnowienie Prawa 90

5. Wolność pod Prawem 95

Rozdział III. REFORMACJA: ROZPAD RELIGIJNO-POLITYCZNEJ STRUKTURY CHRISTIANITAS. ŁASKA PRZECIW NATURZE 99

1. Marcin Luter – religijny rewolucjonista, polityczny konserwatysta 102

2. Jan Kalwin – polityzacja religii, etyzacja polityki 118

a. Antropologia pesymistyczna 119

b. Kościół 120

c. Społeczeństwo z natury, państwo z konieczności 129

d. Afirmacja świata 141

e. Kalwinizm i jego znaczenie polityczne 143

3. Reformacja a doktryna prawa natury 151

a. Koncepcja prawa natury Tomasza z Akwinu 151

b. Prawo natury w ujęciu Jana Kalwina 157

c. Łaska versus natura 166

Rozdział IV. TEOLOGIA PRZYMIERZA (NA PRZYKŁADZIE HEINRICHA BULLINGERA I JOHANNESA COCCEIUSA) 171

1. Nowe przymierze 173

2. Przymierze Uczynków i Przymierze Łaski – kluczowe pojęcia protestanckiej teologii przymierza 177

3. Teologia przymierza Heinricha Bullingera 182

4. Kalwin a teologia przymierza Bullingera 193

5. Teologia przymierza Johannesa Cocceiusa 198

Rozdział V. POLITYZACJA PRZYMIERZA 205

1. Przymierze i umowa w teorii monarchomachów 207

a. Późnośredniowieczne źródła teorii zgody i aktywnego oporu 207

b. Reformacja i miasta – sojusz dla wolności religijnej i politycznej 212

c. Przymierze i umowa w teorii aktywnego oporu monarchomachów francuskich 217

d. Monarchomachizm szkocki – George Buchanan 237

2. Konsocjacjonizm Johannesa Althusiusa 249

Rozdział VI. ODMIANY PRZYMIERZA ŁASKI. PRZYMIERZE NARODOWE W REFORMACJI ANGIELSKIEJ I SZKOCKIEJ. POCZĄTKI KONGREGACJONIZMU 267

1. Reformacja w Anglii 269

2. Pactum subiectionis Richarda Hookera 272

3. Rozwój ruchu purytańskiego. Przymierze narodowe purytanów-prezbiterian 278

4. Szkockie Przymierze Narodowe – i przymierze, i umowa społeczna 291

5. Początki kongregacjonizmu (brownizm). Przymierze kongregacyjne 298

6. „Święty i wolny lud Pana” – kongregacja jako pierwowzór społeczeństwa politycznego 308

7. Kontraktualizm lewellerów i zwolenników parlamentu 309

Rozdział VII. KONTRAKTUALNY CHARAKTER OSADNICTWA NOWEJ ANGLII 325

1. Rzeczpospolita z New Plymouth 327

a. Mayflower Compact – historyczny przykład umowy społecznej i wzorzec umów osadniczych 327

b. Ustrój New Plymouth 333

2. „Nowy Kanaan” – teocentryczny charakter osadnictwa Massachusetts 336

c. Przymierze narodowe z Arbelli 336

d. Kontraktualna społeczność „widzialnych świętych” 344

e. Half-Way Covenant 347

3. The Providence Agreement. Civility podstawą społeczeństwa politycznego 350

4. Nazewnictwo i charakter nowoangielskich dokumentów osadniczych 366

5. Przymierze kongregacyjne a protokonstytucjonalizm amerykański 372

Zakończenie 383

Bibliografia 387

The original forms of contractualism. Political dimension of the biblical covenant in the protestant thought and practice in the sixteenth and seventeenth century 411

Indeks osobowy 415

Indeks rzeczowy 425

O autorze 431