Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym / Łukasz Błaszczak

Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym jest pierwszym w polskiej literaturze opracowaniem, które analizuje konstrukcję fikcji prawnej i to z różnych perspektyw. Fikcja przedstawiana jest tu na tle kodeksu cywilnego, kodeksu pracy oraz kodeksu postępowania cywilnego. Analizowana jest pod względem struktury oraz funkcjonalności w systemie prawnym. Konstrukcja fikcji prawnej, poza elementami teoretycznymi, wykazuje ścisły związek z praktyką sądowego stosowania prawa. Autor omawia znaczenie fikcji w postępowaniach sądowych ze szczególnym uwzględnieniem jej roli oraz funkcji. Praca ta ma znaczenie fundamentalne dla polskiej nauki prawa procesowego cywilnego.

W monografii omówiono zagadnienia ważne zarówno dla praktyki, jak i teorii, takie jak:

• funkcje fikcji prawnej w systemie prawa procesowego cywilnego
• istota fikcji jako konstrukcji prawnej i jej znamiona (np. niewzruszalność, tymczasowość)
• podział fikcji prawnych na fikcje: ustawowe, dogmatyczne i sądowe
• różnice między fikcją prawną a domniemaniami prawnymi
• fikcje prawne jako rodzaj przepisów odsyłających
• moc wiążąca fikcji względem organów sądowych
• ciężar dowodu a fikcje prawne
• dowód z urzędu a fikcje prawne
• podstawa faktyczna i prawna a fikcja prawna
• umowy procesowe a fikcje prawne
• fikcje prawne a środki zaskarżenia

„Fikcja prawna pełni bowiem istotną rolę nie tylko w procesie cywilnym, ale również innych rodzajach postępowania cywilnego, takich jak postępowanie nieprocesowe, zabezpieczające, egzekucyjne, arbitrażowe czy upadłościowe. (...) Książkę czyta się z zaciekawieniem i prawdziwą przyjemnością. Należy niewątpliwie do wybitnych osiągnięć jej Autora. Jest jedną z najlepszych książek prawniczych, z jakimi dane mi było się zapoznać”.

z recenzji profesora dra hab. Sławomira Cieślaka

„(...) jest to opracowanie, którego znaczenie wykracza poza aktualny stan prawny i w tym sensie jest ono fundamentalną wypowiedzią na temat fikcji w prawie procesowym cywilnym. Znaczenie recenzowanej publikacji nie ogranicza się zatem tylko do znaczącego rozwoju nauki, ale przede wszystkim objawia się w wielu praktycznych konsekwencjach. Przedstawiona książka rzuca nowe światło na wiele zastanych już koncepcji i poglądów odnoszących się do poszczególnych instytucji”.

z recenzji dra hab. Piotra Rylskiego, profesora Uniwersytetu Warszawskiego

Wykaz skrótów | str. 13

Słowo wstępne | str. 17

Rozdział I

Pojęcie i znaczenie fikcji w prawie i prawoznawstwie. Klasyfikacja fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym (tzw. teoria fikcji) | str. 21

1. Wprowadzenie. Zagadnienia terminologiczne | str. 21

2. Filozoficzna koncepcja fikcji w ujęciu Hansa Vaihingera i jej aktualność z punktu widzenia obecnych badań nad problematyką fikcji | str. 30

2.1. Założenia ogólne teorii fikcji Hansa Vaihingera | str. 30

2.2. Cechy (znamiona) fikcji w ujęciu Hansa Vaihingera i możliwość ich zaadaptowania względem fikcji prawnych | str. 37

2.3. Rodzaje fikcji w ujęciu Hansa Vaihingera z uwzględnieniem fikcji prawnej | str. 42

2.4. Współczesne nurty fikcjonalizmu (fikcjonalizm modalny i fikcjonalizm moralny) | str. 49

2.4.1. Fikcjonalizm modalny i teoria „światów możliwych” w kontekście zagadnienia fikcji w nauce prawa | str. 50

2.4.2. Fikcjonalizm moralny w kontekście zagadnienia fikcji w nauce prawa | str. 58

3. Pojęcie fikcji prawnej i jej znaczenie | str. 61

3.1. Fikcja w prawie rzymskim i w późniejszych regulacjach | str. 61

3.2. Próba zdefiniowania fikcji prawnej | str. 70

3.2.1. Fikcja prawna jako środek techniki legislacyjnej | str. 76

3.2.2. Fikcja prawna jako konstrukcja teoretyczna | str. 80

3.2.3. Fikcja prawna jako konstrukcja praktyczna | str. 88

3.2.4. Konstrukcja fikcji prawnej. Podstawowe cechy (znamiona) fikcji prawnej | str. 90

3.3. Poglądy doktryny na temat fikcji prawnej | str. 93

3.3.1. Jeremy Bentham i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 94

3.3.2. Friedrich Carl von Savigny i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 98

3.3.3. Rudolf von Jhering i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 103

3.3.4. Christian Meurer i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 107

3.3.5. Gustav Demelius i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 107

3.3.6. Oskar Bülow i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 108

3.3.7. Léon Michoud i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 110

3.3.8. Hans Kelsen i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 111

3.3.9. Władysław Leopold Jaworski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 114

3.3.10. Andrzej Mycielski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 115

3.3.11. Eugeniusz Waśkowski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 117

3.3.12. Sawa Frydman i Eliasz Drapkin i ich zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 118

3.3.13. Bronisław Wróblewski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 119

3.3.14. Marian Lisiewski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 120

3.3.15. Stefan Grzybowski i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 120

3.3.16. Aleksander Wolter i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 121

3.3.17. Lon Luvois Fuller i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 122

3.3.18. Aleksander Kunicki i jego zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 125

3.3.19. Ewa Tomańczok i jej zapatrywania na pojęcie fikcji | str. 125

3.3.20. Podsumowanie poglądów na temat fikcji prawnej i jej podstawowych znamion | str. 127

4. Klasyfikacja fikcji prawnej w prawie procesowym cywilnym (tzw. teoria fikcji). Schemat fikcji | str. 129

Rozdział II

Istota fikcji prawnej w prawie procesowym cywilnym | str. 137

1. Konceptualizacja problemu badawczego | str. 137

2. Fikcja prawna a przepisy odsyłające | str. 140

2.1. Istota przepisów odsyłających i ich rodzaje | str. 140

2.2. Przepisy odsyłające w Kodeksie postępowania cywilnego. Wybrane przykłady | str. 146

2.3. Fikcja prawna jako rodzaj przepisu odsyłającego. Stanowisko własne | str. 149

3. Fikcja prawna a domniemania prawne | str. 153

3.1. Istota domniemań prawnych i ich rodzaje | str. 153

3.2. Fikcje prawne a domniemania prawne. Próba opracowania koncepcji dogmatycznej | str. 170

3.2.1. Zastosowanie tzw. testu Fullera jako sposób odgraniczenia domniemań prawnych od fikcji prawnych | str. 170

3.2.2. Kwestia fikcyjności faktów leżących u podstaw domniemań prawnych i fikcji prawnych | str. 174

3.3. Doręczenia w Kodeksie postępowania cywilnego jako typowa instytucja rodząca problem kwalifikacji (między fikcją prawną a domniemaniem prawnym) | str. 178

3.3.1. Uwagi wprowadzające | str. 178

3.3.2. Regulacja art. 1311 § 2 k.p.c. a problem kwalifikacji do kategorii domniemania prawnego czy fikcji prawnej. Stanowisko własne | str. 181

3.3.3. Regulacje art. 136 § 2 i 4, art. 139 § 2 i 3 oraz art. 62612 § 3, art. 11355 § 2 k.p.c. a problem kwalifikacji do kategorii domniemania prawnego czy fikcji ustawowej. Stanowisko własne | str. 184

3.3.4. Regulacje art. 138 § 1 oraz art. 139 § 1 k.p.c. a problem kwalifikacji do kategorii domniemania prawnego czy fikcji prawnej. Stanowisko własne | str. 189

3.3.5. Regulacja art. 145 k.p.c. a problem kwalifikacji do kategorii domniemania prawnego czy fikcji prawnej. Stanowisko własne | str. 196

3.4. Podstawy wydania wyroku zaocznego a problem kwalifikacji (między fikcją prawną a domniemaniem prawnym lub domniemaniem faktycznym) | str. 198

3.4.1. Uwagi wprowadzające | str. 198

3.4.2. Obowiązek prawdomówności i obowiązek dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami (art. 3 k.p.c.) a domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda o faktach zawartych w pozwie lub pismach procesowych z art. 339 § 2 k.p.c. | str. 209

3.4.3. Niezłożenie przez pozwanego odpowiedzi na pozew a problem kwalifikacji do właściwej konstrukcji. Stanowisko własne | str. 213

3.4.4. Brak udziału pozwanego w rozprawie pomimo stawiennictwa a problem kwalifikacji do właściwej konstrukcji. Stanowisko własne | str. 218

3.4.5. Niestawiennictwo pozwanego na rozprawę a problem kwalifikacji do właściwej konstrukcji. Stanowisko własne | str. 220

3.4.6. Fikcja litis contestatio a możliwość jej zaistnienia w przypadku wydania wyroku zaocznego | str. 222

3.4.7. Sprzeciw od wyroku zaocznego a problem wzruszenia fikcji prawnej i domniemania | str. 225

3.4.8. Przypadki, w których wyłączone jest domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda o faktach | str. 227

3.5. Supozycja powszechnej znajomości prawa a problem jej kwalifikacji w postępowaniu cywilnym (między fikcją prawną a domniemaniem prawnym) | str. 227

4. Fikcja prawna a kategoria prawdy w postępowaniu cywilnym | str. 245

4.1. Pojęcie prawdy w poglądach doktryny | str. 245

4.2. Fikcja prawna a poznanie prawdy. Fikcja prawna a zasada swobodnej oceny dowodów. Fikcja prawna a ciężar dowodu | str. 255

4.3. Fikcja prawna a dowód z urzędu | str. 268

5. Fikcja prawna a podstawa faktyczna i prawna rozstrzygnięcia sądowego. Problem umiejscowienia fikcji prawnej i wynikające z tego skutki na płaszczyźnie procesowej | str. 272

6. Fikcja prawna a normy imperatywne i dyspozytywne. Fikcja prawna a czynności dyspozycyjne stron w procesie cywilnym | str. 279

Rozdział III

Zastosowanie i przydatność fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym | str. 287

1. Zastosowanie fikcji prawnych tzw. praktycznych | str. 287

1.1. Wprowadzenie do zagadnienia fikcji prawnych tzw. ustawowych (fikcje sensu stricto). Najbardziej reprezentatywne przykłady fikcji ustawowych | str. 288

1.1.1. Fikcja przyznania zdolności sądowej lub procesowej lub potraktowania czynności procesowych tak jak czynności osoby właściwie umocowanej (art. 70 § 2 k.p.c.) | str. 290

1.1.2. Fikcja uznania czynności interwenienta ubocznego za niebyłe (art. 78 § 3 k.p.c.) | str. 291

1.1.3. Fikcja pełnomocnictwa w razie śmierci strony lub utraty przez nią zdolności sądowej (art. 96 k.p.c.). Fikcja pełnomocnictwa w przypadku działania osoby bez umocowania (art. 97 § 1 k.p.c.) | str. 293

1.1.4. Fikcja wstrzymania skutku czynności procesowych podjętych w okresie zawieszenia postępowania (art. 179 § 3 k.p.c.) | str. 294

1.1.5. Fikcja nieistnienia skutków materialnoprawnych związanych z wytoczeniem powództwa, tak jakby w ogóle nie miały one miejsca, jako efekt umorzenia postępowania (art. 182 § 2 k.p.c.) | str. 296

1.1.6. Fikcja zgody pozwanego w przypadku cofnięcia pozwu (art. 203 § 3 k.p.c.) | str. 299

1.1.7. Fikcja przyznania (przyznanie milczące) (art. 230 k.p.c.) | str. 300

1.1.8. Fikcja, że nie doszło do popełnienia przestępstwa, pomimo prawomocnego skazania w przypadku zwolnienia od przyrzeczenia (art. 267 k.p.c.) | str. 303

1.1.9. Fikcja zmiany stanu sprawy bez wpływu na tok postępowania (art. 316 § 1 k.p.c.) | str. 304

1.1.10. Fikcja sprostowania wyroku jako uzgodnienie treści wyroku, a nie jego zmiana (art. 350 k.p.c.) | str. 309

1.1.11. Fikcja zachowania terminu do wniesienia apelacji (art. 369 § 11 i 3 k.p.c.) | str. 311

1.1.12. Fikcja utrzymania przez późniejszą umowę dowodową postanowień umowy wcześniejszej (art. 4589 § 2 k.p.c.) | str. 312

1.1.13. Fikcja nawiązania ponownie stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą (fikcja złożenia przez pracodawcę oświadczenia woli w przedmiocie nawiązania ponownie stosunku pracy) (art. 4772 § 2 k.p.c.) | str. 314

1.1.14. Fikcja doręczenia w postępowaniu nieprocesowym w sprawach z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej (art. 5606 § 4 k.p.c.) | str. 315

1.1.15. Fikcja, że wpis ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku (art. 6266 § 1 i 11 k.p.c. w zw. z art. 29 u.k.w.h.) | str. 316

1.1.16. Fikcja przyjęcia, że wpis został dokonany z chwilą jego zapisania w centralnej bazie danych ksiąg wieczystych, a nie z momentem złożenia podpisów (art. 6268 § 8 k.p.c.) | str. 317

1.1.17. Fikcja przyjęcia, że wierzyciel otrzymał przysługujące mu świadczenie w takim stanie, w jakim wydał mu je dłużnik, na przykładzie dokumentów i innych depozytów rzeczowych (art. 6938 k.p.c.) | str. 318

1.1.18. Fikcja uprawdopodobnienia interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia (art. 7301 § 21 k.p.c.) | str. 318

1.1.19. Fikcja traktowania zawieszonego wspólnika w spółce tak, jakby nie był on już wspólnikiem na skutek udzielonego zabezpieczenia (art. 268 k.s.h.) | str. 320

1.1.20. Fikcja wcześniejszego wyłączenia wspólnika od dnia doręczenia mu pozwu (fikcja utraty przez wspólnika udziałów już w dniu doręczenia pozwu) (art. 269 k.s.h.) | str. 322

1.1.21. Fikcja przynależności do majątku wspólnego przedmiotów wyłączonych umową majątkową małżeńską (art. 7872 k.p.c.) | str. 323

1.1.22. Fikcja wygaśnięcia obciążeń w przypadku nabycia rzeczy w toku egzekucji z ruchomości (art. 879 k.p.c.) | str. 323

1.1.23. Fikcja traktowania zbywcy jako właściciela nieruchomości mimo przejścia prawa jej własności na nabywcę. Fikcja przyjęcia na potrzeby postępowania egzekucyjnego, że do zbycia nie doszło, mimo iż miało ono miejsce w rzeczywistości (art. 930 § 1 k.p.c.) | str. 325

1.1.24. Fikcja traktowania statku morskiego (czyli rzeczy ruchomej) jako nieruchomości w związku z koniecznością przeprowadzenia egzekucji (art. 1014 k.p.c.) | str. 327

1.1.25. Fikcja złożenia oświadczenia woli przez dłużnika (art. 1047 k.p.c.) | str. 328

1.1.26. Fikcja doręczenia zawiadomień pisemnych w postępowaniu arbitrażowym (art. 1160 § 1 k.p.c.) | str. 329

1.1.27. Podsumowanie zagadnienia fikcji ustawowych | str. 330

1.2. Fikcje sądowe (fikcje sensu largo). Wprowadzenie do zagadnienia fikcji prawnych tzw. sądowych | str. 330

1.2.1. Klasyczne przykłady fikcji sądowych związanych z treścią orzeczenia | str. 332

1.2.1.1. Fikcja złożenia oświadczenia woli (art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c.) | str. 332

1.2.1.2. Fikcja ponownego nawiązania stosunku pracy przed uprawomocnieniem się wyroku (ewentualnie fikcja złożenia przez pracodawcę oświadczenia woli co do nawiązania ponownie stosunku pracy) (art. 4772 § 2 k.p.c.) | str. 334

1.2.1.3. Fikcja świadectwa pracy (art. 4771b § 2 i art. 69110 § 4 k.p.c.) | str. 338

1.2.1.4. Fikcja uznania, że przedmiot czynności fraudacyjnej znajduje się w majątku dłużnika (art. 532 k.c.), oraz fikcja bezskuteczności umowy (art. 59 k.c.) | str. 340

1.2.1.5. Fikcja nieistnienia połączenia spółek lub podziału spółki (art. 510 § 1 i art. 545 § 1 k.s.h.) | str. 344

1.2.1.6. Fikcja adopcji (fikcja pokrewieństwa) | str. 345

1.2.1.7. Fikcja śmierci wynikająca z postanowienia o uznaniu za zmarłego (art. 31 k.c.) i fikcja ustania małżeństwa (art. 55 k.r.o.) | str. 347

1.2.2. Przykład fikcji sądowej będącej efektem praktyki orzeczniczej | str. 352

1.2.3. Podsumowanie zagadnienia fikcji sądowych | str. 355

2. Zastosowanie fikcji prawnych tzw. dogmatycznych (teoretycznych) (fikcje sensu largo). Wprowadzenie do zagadnienia fikcji teoretycznych | str. 355

2.1. Najbardziej reprezentatywne przykłady fikcji naukowych | str. 359

2.1.1. Fikcja zgody (względnie fikcja umowy lub fikcja zrzeczenia się zarzutu) | str. 359

2.1.2. Fikcja ustanowienia właściwości sądu polubownego na skutek wdania się w spór | str. 367

2.1.3. Fikcja uznania pozwu za niebyły na skutek cofnięcia pozwu | str. 369

2.1.4. Fikcja cofnięcia pozwu na skutek zrzeczenia się roszczenia | str. 371

2.1.5. Fikcja nieistnienia postępowania (fikcja nieistnienia czynności procesowych) jako skutek zniesienia postępowania | str. 372

2.1.6. Fikcja jako konstrukcja przydatna do wyjaśnienia istoty pełnomocnictwa procesowego | str. 373

2.2. Najistotniejsze przykłady fikcji personifikujących | str. 379

2.2.1. Osobowość prawna oraz podmiotowość prawna (i procesowa) jako użyteczna fikcja | str. 379

2.2.2. Spółka cywilna jako użyteczna fikcja | str. 391

2.2.3. Reifikacja prawa podmiotowego do kategorii rzeczy | str. 393

2.3. Zasadność fikcji dogmatycznych (teoretycznych). Podsumowanie zagadnienia fikcji teoretycznych | str. 393

3. Ocena przydatności fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym | str. 394

4. Funkcje fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym | str. 399

4.1. Funkcja poznawcza (deskryptywna, opisowa) | str. 400

4.2. Funkcja porządkująca (organizacyjna) | str. 402

4.3. Funkcja dynamizująca postępowanie | str. 403

4.4. Funkcja ochronna | str. 405

Podsumowanie | str. 409

Bibliografia | str. 413