Templariusze. Proces 1307–1314 / Alain Demurger

Winni czy niewinni? Heretycy czy dobrzy katolicy? Rycerze walczący w obronie wiary czy zwykli rozpustnicy? Kozły ofiarne czy aktywni uczestnicy postępowania?

Mimo że od aresztowania i procesu templariuszy minęło już ponad 700 lat, brzmienie samej nazwy zakonu wciąż rozpala wyobraźnię i wywołuje żywe emocje. Zarówno burzliwe dzieje zakonu, jak i jego reguła oraz praktyki są przedmiotem wnikliwych badań i publikacji wielu wybitnych historyków, którzy wiodą ze sobą zaciekłe spory. Sprawa templariuszy przypomina grząski grunt, który nie został do końca spenetrowany. Zachowane do naszych czasów materiały źródłowe nie udzielają odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące procesu i nie wskazują prostej drogi do prawdy historycznej. Przez kilkaset lat dzieje zakonu zdążyły też obrosnąć legendą, którą skwapliwie żywi się kultura masowa, mnożąc przy okazji rozmaite spekulacje i wątpliwości. Jak oddzielić prawdę od fałszu, legendę od rzeczywistości? A przede wszystkim, gdzie tej prawdy szukać?

Na te i inne pytania Alain Demurger próbuje odpowiedzieć w książce poświęconej sprawie templariuszy. Stanowi ona swoistą kronikę procesu spisaną na podstawie protokołów z przesłuchań, relacji naocznych świadków, listów, pokwitowań, zapisów w księgach rachunkowych i innych dokumentów źródłowych, przechowywanych m.in. we francuskim archiwum państwowym, w Bibliotece Narodowej Francji i archiwach Watykanu. Zdaniem autora prawdy o przebiegu procesu i odpowiedzi na pytanie, czy templariusze są winni zarzucanych im czynów, należy szukać umiejętnie:

W owych protokołach jest z pewnością wiele prawdy, ale nie ma jej tam, gdzie się zwykle szuka. Nie ma jej w «przyznaniach się do winy». Jest bowiem ukryta w niezliczonej liczbie informacji zawartych w pojedynczych zdaniach, krótszych lub dłuższych akapitach opisujących codzienne realia procesu, w owej chmarze nazwisk templariuszy, skrupulatnie (choć czasem niedokładnie) odnotowanych przez komisyjnych notariuszy. Autor sam przyznaje, że jesteśmy ofiarami skąpych źródeł, jakimi dysponujemy.

Alain Demurger podejmuje próbę rekonstrukcji przebiegu wydarzeń, do jakich doszło w okresie od 1307 roku, czyli od aresztowania templariuszy, aż do zniesienia zakonu w 1312 roku decyzją soboru w Vienne. Z przeanalizowanych przez niego dokumentów wyłania się dojmujący obraz machiny procesowej wprawionej w ruch przez aparat królewski i zakleszczonych w jej trybach templariuszy, usiłujących bronić dobrego imienia zakonu. Autor kreśli również obraz codzienności więźniów, którzy w większości zostali pozbawieni sakramentów, byli torturowani, trzymani w łańcuchach w ciasnych i ciemnych celach, o chlebie i wodzie.

Opierając się na najnowszych badaniach i niezwykle wnikliwej analizie tekstów źródłowych, autor nie wahał się w omawianej pozycji skorygować niektórych swoich wcześniejszych ustaleń i tez. Książka Alaina Demurgera stanowi ważny krok w wyjaśnianiu skomplikowanej historii procesu templariuszy i wskazuje na konieczność dalszych badań i analiz. Część pytań pozostaje bez odpowiedzi, ale ziarna prawdy wyłuskane przez Alaina Demurgera z zachowanych dokumentów rzucają nowe światło na przebieg procesu.

Wstęp

Zakon templariuszy, 1120–1307

Proces templariuszy, 1307–1314

Jak wyjaśnić sprawę templariuszy?

1. Preludium, 1305–1307

Pogłoska z Agenais

Lyon, listopad 1305 roku

„Krety” Guillaume’a de Nogaret

Fakty kontra plotki

Poitiers–Paryż, 1306–1307: krzyżujące się ścieżki

List z Saint-Barthélemy, 24 sierpnia 1307 roku

2. 13 października 1307 roku: aresztowanie

Maubuisson, wrzesień 1307 roku

13 października o świcie w baliwacie Caen

13 października 1307 roku. Więźniowie w paryskiej twierdzy Temple

Ucieczka

3. Król i inkwizycja, październik–listopad 1307 roku

Troyes, 15 i 18 października 1307 roku

Paryż, 19 października – 24 listopada 1307 roku

Seneszalie w Beaucaire i Nîmes, 8–15 listopada 1307 roku

W innych miejscach Francji

Tortury

4. W paryskiej katedrze Notre Dame (?), 24 lub 26 grudnia 1307 roku

Zeznania Jakuba de Molay

Reakcja papieża

Jakub de Molay i kardynałowie

Przeniesienie templariuszy z Paryża, 24 stycznia – 12 lutego 1308 roku

5. Próba sił, styczeń–czerwiec 1308 roku

Poitiers. Ucieczka kubikulariusza, 13 lutego 1308 roku

Paryż. Konsultacje z Uniwersytetem Paryskim, marzec 1308 roku

Pierre Dubois

Tours. Stany generalne, maj 1308 roku

Bertrand de Languissel, biskup Nîmes, i templariusze

Guillaume de Plaisians w Poitiers, maj–czerwiec 1308 roku

6. Kompromis: Poitiers-Chinon, czerwiec–sierpień 1308 roku

Templariusze przed papieżem: Poitiers, 28 czerwca – 2 lipca 1308 roku

Faciens misericordiam

Chinon, 17–20 sierpnia 1308 roku

7. Clermont, czerwiec 1309 roku: komisje diecezjalne

Powołanie do życia komisji diecezjalnych,sierpień 1308 roku – wiosna 1309 roku

Komisja w Clermont, czerwiec 1309 roku

Inne komisje we Francji

Nîmes, sierpień 1310 roku i sierpień 1311 roku

Aresztanci w obliczu nacisków i gróźb

8. Powolny rozruch komisji papieskiej, sierpień–listopad 1309 roku

Paryż, 8 sierpnia 1309 roku

Bazas, wrzesień–październik 1309 roku

Paryż: pałac biskupi, listopad 1309 roku

Ponowne odroczenie posiedzenia

9. Prace komisji papieskiej

Członkowie komisji

Miejsca posiedzeń

Diety i frekwencja

Cele i metody pracy

10. Zryw templariuszy, luty–maj 1310 roku

Wszyscy w Paryżu: luty 1310 roku

Sporządzanie list templariuszy

Paryskie więzienia

28 marca w biskupim sadzie

Wizytacje w więzieniach

Memoriały i ceduły w obronie zakonu

Rzecznicy zakonu templariuszy

11. Synod prowincji Sens i stłumiony zryw, 11–12 maja 1310 roku

Zwrot w sprawie

Synod prowincji Sens, 11 i 12 maja

Templariusze na synodzie prowincji Sens

Śmierć na stosie 12 maja

Relapsi?

Po 12 maja

12. Interludium: w więzieniach w Senlis, czerwiec 1310–1312 roku

Z paryskich więzień do Senlis1

Warunki w więzieniach

Ucieczka z Plailly

Ogólny koszt utrzymania templariuszy w więzieniach

13. Paryż, 1311 rok. Druga tura przesłuchań

Wznowienie prac: 17 grudnia 1310 roku

Furmanką po francuskich drogach

Przesłuchania z powtórną herezją w tle

Broda i płaszcz

14. Sobór w Vienne i śmierć Jakuba de Molay na stosie, 1311–1314

Koniec dochodzenia papieskiego

Sobór w Vienne i obrona templariuszy

Kasata zakonu

Dalsze losy templariuszy

Śmierć Jakuba de Molay na stosie, marzec 1314 roku

Podsumowanie

Filip IV Piękny

Klemens V

Komisja papieska

Henri de Harcigny i sprzeciw templariuszy

Aneksy

Aneks nr 1: Problem identyfikacyjny: Thiers-sur-Thève (diecezja Senlis)

Aneks nr 2: Osobliwy przypadek diecezji Vienne na obrzeżach Argonn

Aneks nr 3: Zarzuty przeciwko templariuszom

Aneks nr 4: Diecezje, z których pochodzili templariusze obecni w Paryżu od 6 lutego do 2 maja 1310 roku

Aneks nr 5: Templariusze obecni na synodach prowincji Sens i Reims

Aneks nr 6: Lista templariuszy, którzy odstąpili od obrony zakonu 19 maja 1310 roku

Aneks nr 7: Templariusze przesłuchani w Paryżu w październiku i listopadzie 1307 roku oraz przed komisją papieską w 1311 roku

Aneks nr 8: Lista templariuszy więzionych w baliwacie Senlis, 1310–1312

Aneks nr 9: Templariusze, którzy stawili się na przesłuchaniach przed komisją papieską, kwiecień–maj 1310 roku oraz 17 grudnia 1310 roku–maj 1311 roku

Skróty

Źródła i bibliografia