Jastrzębie, onagry pustyni, wilki Arabii. Sąsiedzi cesarstwa wschodniorzymskiego z Półwyspu Arabskiego i ich wizerunek w źr / Teresa Wolińska

Książka poświęcona została kształtowaniu i ewolucji wizerunku mieszkańców Arabii w źródłach starożytnych i wczesnośredniowiecznych.

Mieszkańców cesarstwa łączyły z Arabami różnorodne relacje – polityczne, handlowe, gospodarcze, kulturalne i religijne. Jak każde sąsiedztwo i to nie było pozbawione napięć, szczególnie począwszy od III wieku n.e., gdy Półwysep Arabski stał się buforem między ówczesnymi mocarstwami – Bizancjum i Persją Sasanidów, które starały się pozyskać sojuszników wśród plemion arabskich. Opisujący te wydarzenia autorzy bizantyńscy kreowali wizerunek Arabów, czasami pochlebny, częściej negatywny, korzystając ze swoich osobistych doświadczeń i relacji z drugiej ręki, ale sięgając także po teksty swych poprzedników – greckich i łacińskich pisarzy antycznych, którzy jako pierwsi eksplorowali Półwysep Arabski i notowali spostrzeżenia na temat plemion go zamieszkujących. Analiza świadectw obu grup pozwala wskazać na trwałość niektórych opinii, mających często charakter stereotypów i powielanych przez Bizantyńczyków w ślad za autorami antycznymi, ale też na odmienne spojrzenie tych pierwszych na arabskich sąsiadów, będące wynikiem chrystianizacji wielu spośród nich.

Monografia, obejmująca w założeniu autorki okres około szesnastu wieków do pojawienia się islamu, jest ewenementem w skali krajowej. […] z pewnością znajdzie odbiorców zarówno wśród osób zajmujących się historią rzymską, bizantynistów oraz arabistów i szeroko poję tych orientalistów, osób zainteresowanych rozwojem chrześcijaństwa na wschodnich rubieżach Imperium Romanum, jak i czytelników zainteresowanych historią Bliskiego Wschodu przed pojawieniem się islamu.

Z recenzji prof. Przemysława Turka
Uniwersytet Jagielloński

To wartościowa, oryginalna i potrzebna monografia naukowa. […] Praca jest zupełnie nowatorska, napisana z punktu widzenia badacza historii starożytnej i wczesnobizantyńkiej.

Z recenzji ks. prof .Józefa Naumowicza
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Część I. Wprowadzenie 11

Kilka słów tytułem wstępu 13

Rozdział I. W poszukiwaniu Arabii i Arabów 19

1. W Arabii, czyli gdzie? 19

2. Arabowie, czyli kto? 29

Rozdział II. Wszystkie imiona Arabów 35

1. Uwagi wstępne 35

2. Skenici 40

3. Arabowie 40

4. Saraceni 52

5. Ṭayyāyē 61

6. Izmaelici (Ἰσμαηλῖται) i Hagareni (Ἀγαρηνοί) 63

7. Inne określenia 65

Część II. Odziedziczony obraz 69

Rozdział I. Poznawanie Arabii. Źródła wiedzy Greków i Rzymian o regionie 71

1. Wyprawy na teren Półwyspu Arabskiego w starożytności 71

2. Kontakty dyplomatyczne 78

3. Kontakty handlowe 80

4. Wyprawy wojskowe przeciwko Arabom 86

4.1. Ekspedycje poprzedników Rzymian 86

4.2. Na polu walki z Rzymianami 88

4.3. Wyprawa Gallusa 89

5. Towarzysze broni. Oddziały rzymskie na terenach arabskich i arabskie w armii rzymskiej 98

6. Arab na tronie cesarstwa rzymskiego 101

7. Efekty kontaktów 104

Rozdział II. Miasta i państwa starożytnej Arabii 105

1. Państwa Południowej Arabii 105

1.1. Sabejczycy 106

1.2. Katabańczycy 107

1.3. Minejczycy 108

1.4. Hadramawt 109

1.5. Himjaryci, znani jako Homeryci (Ὁμηρίται) 110

2. Emeseńczycy 113

3. Nabatejczycy (al-ʾAnbāṭ) 114

4. Palmyra (Tadmur) 126

5. Edessa 133

6. Hatra (Ḥaṭrā) 135

7. Charakene (Χαρακηνή) 138

8. Inne plemiona 140

8.1. Konfederacja Samud (Ṯamūd) 140

8.2. Debowie (Δέβαι) 141

8.3. Autajowie 142

8.4. Gerrejczycy 142

8.5. Alilajowie 143

8.6. Kasandrejczycy lub Gasandowie 143

Rozdział III. Arabia i Arabowie w tekstach biblijnych 145

Rozdział IV. Wizerunek Arabów w źródłach antycznych 161

1. Bogactwa i pachnidła Arabii 163

2. Utalentowani kupcy 173

3. Mieszkańcy namiotów i hodowcy wielbłądów 177

4. Rolnicy arabscy 182

5. Arabscy rozbójnicy, najeźdźcy i piraci 182

6. Nade wszystko kochają wolność 187

7. Potrafią walczyć. Arabowie jako wojownicy 191

8. Pustynia jest ich twierdzą 193

9. Czy można ufać Arabom 196

9.1. Dotrzymują porozumień i traktatów 196

9.2. Zdradzieccy sojusznicy, czyli w poszukiwaniu winnych porażki 197

9.2.a. Alchedamnus, czyli kto da więcej 197

9.2.b. Tylko martwe morze powodzią piasków pustynnych otaczało armię czyli Arabowie winni klęski Krassusa 198

9.2c. Przypadek Sylajusza (Syleusza) 201

10. Wierzenia Arabów 205

11. Niektórzy potrafią dobrze się rządzić 208

12. Mają dziwne obyczaje, szczególnie żywieniowe i seksualne 210

13. Podsumowanie 213

Część III. Nowy obraz? 215

Rozdział I. Sytuacja geopolityczna na Bliskim Wschodzie w pierwszych wiekach naszej ery 217

1. Między Rzymem i Partią 217

2. Prowincja Arabia 228

3. Między cesarstwem a Sasanidami 238

Rozdział II. Nowe siły, nowe sojusze 253

1. Najazdy arabskie na terytoria cesarstwa rzymskiego 253

2. Kształtowanie się sojuszy cesarstwa z Arabami w III–VI w. 264

2.1. Sojusz Rzymu z Tanuchidami (Banū Tanūẖ) 269

2.2. Sojusz z Salihidami (Banū Salīḥ) 277

2.3. Sojusz z Kindytami (Banū Kinda) 282

2.4. Przemiany w VI w. 285

2.5. Sojusz Bizancjum z Ghassanidami (Banū Ġassān) 286

3. Konflikt cesarstwa z arabskimi sojusznikami 310

3.1. Narastanie napięć za Maurycjusza 310

3.2. Konflikt zbrojny Bizancjum w z arabskimi sojusznikami 318

3.3. Ostatnie akordy 320

4. Południe Arabii w polityce Rzymu i Bizancjum 325

5. Losy Nasrydów, „perskich” Arabów 340

Rozdział III. Panorama religijna Półwyspu Arabskiego 349

1. Wierzenia przedislamskie 349

2. Monoteizm przed islamem 360

3. Chrystianizacja Arabii 361

3.1. Północna i Środkowa Arabia 363

3.2. Faranici 378

3.3. Chrystianizacja arabskich sojuszników cesarstwa 380

3.4. Północno-wschodnia Arabia – chrystianizacja „perskich” Arabów 401

3.5. Żydowsko-chrześcijańska walka na południu Arabii 405

4. Wnioski 422

Rozdział IV. Wizerunek Arabów w źródłach późnoantycznych 429

1. Warunki kształtowania się wizerunku Arabów 429

2. Koczownicy 435

3. Arabscy latrones – poganie i rabusie 436

4. Dzielni wojownicy 449

5. Nielojalni, łamiący traktaty, odpowiedzialni za klęski Bizantyńczyków 455

6. Wyznawcy demonów 458

7. Bosi i nadzy? Wygląd i obyczaje Arabów 468

8. Chrześcijanie, czyli są też dobrzy Arabowie 474

9. Osiadli Arabowie w ocenie Bizantyńczyków 480

10. Wpływ romanizacji Arabów na sposób ich postrzegania 481

11. Motywy zwierzęce w opisach Arabów/Saracenów 488

12. Podsumowanie 492

Rozdział V. Wróg, sojusznik, zdrajca .... kilka portretów 495

1. Zenobia, królowa-wojowniczka 496

2. Al-Munḏir ibn an-Nuʿmān (al-Munzir, Alamundar), ok. 503/5–554 n.e. 504

3. Skomplikowany wizerunek sojusznika – casus Ghassanidy Aretasa/al-Harisa 515

4. Truteń w ulu– al-Munzir ibn al-Haris (al-Munḏir ibn al-Ḥāriṯ) 526

5. Dżabala ibn al-Aiham al-Ghassani (Ǧabala ibn al-Aiham al-Ghassānī). Legenda o ostatnim władcy Ghassanidów 532

Kilka słów podsumowania 537

Aneks. Baza źródłowa 543

1. Tradycja antyczna 543

1.1. Herodot 543

1.2. Geografowie i dziejopisowie Aleksandra Wielkiego 544

1.3. Historycy i geografowie okresu hellenistycznego (323 p.n.e. – 30 p.n.e.) 546

1.4. Historycy i geografowie okresu republiki rzymskiej i wczesnego cesarstwa 554

2. Źródła późnorzymskie i bizantyńskie 562

2.1. Ammian Marcellin 563

2.2. Περίπλους τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης ( Periplus Maris Erythraei) 565

2.3. Kosmas Indikopleustes 566

2.4. Prokopiusz z Cezarei 568

2.5. Kontynuatorzy Prokopiusza 568

2.6. Jan Malalas 569

2.7. Kronika wielkanocna (Chronicon paschale) 571

2.8. Inne dzieła kronikarskie 571

2.9. Dzieła zachowane we fragmentach 572

3. Źródła syryjskie 574

3.1. (Pseudo-) Jozue Stylita 574

3.2. (Pseudo)-Zachariasz, Jakub z Edessy i Dionizy z Tell Maḥre 576

3.3. Michał Syryjczyk i inni 577

3.4. Anonimowe kroniki 578

4. Historie Kościoła 580

5. Źródła hagiograficzne 582

6. Dokumenty i źródła normatywne 592

7. Inskrypcje 592

8. Teksty muzułmańskie 597

Summary 599

Wykaz skrótów 621

Bibliografia 631

Źródła 631

Opracowania 660

Indeksy 721

Indeks osób 721

Indeks nazw etnograficznych 745

Indeks nazw geograficznych 751

Abstrakt 767

Abstract 769