Figury obecności i nieobecności. Wprowadzenie do francuskiej dysputy o świętych obrazach i o roli sztuki w życiu Kościoła / Piotr Krasny

Książka wprowadza czytelnika w dysputę na temat sztuki religijnej, prowadzoną we Francji od początku XVI do końca XVIII wieku z licznymi odwołaniami do starożytnej i średniowiecznej tradycji Kościoła gallikańskiego. W debatę tę angażowali się nie tylko teologowie katoliccy i protestanccy, ale także pisarze świeccy, początkowo wspierający działania Kościoła, a później dystansujący się od niego i próbujący zastąpić dogmatyczne chrześcijaństwo nową „religią rozumu”, Elementem łączącym zdecydowaną większość ich wypowiedzi było przekonanie, że obraz religijny nie może być postrzegany jako jako „portret Boga”, ale należy widzieć w nim tylko „znak odłączony” od tego niewidzialnego pierwowzoru, nie uosabiający go, ale wyłącznie przypominający o nim wiernym. Francuscy pisarze opowiadali się więc za powściągliwym kształtowaniem obrazów i rzeźb, aby nie zachwycały one przesadnie widzów wyszukanymi formami, ani nie nie poruszały zbytnio ich emocji ekspresyjnymi ujęciami „historii świętej”. Dla owych autorów chrześcijaństwo było przede wszystkim religią Słowa, zaś obrazy jawiły się im jako duszpasterska pomoc dla „prostaczków”, którzy nie umieli czytać lub nie potrafili zrozumieć tekstów katechizmowych i prostych homilii. Pisarze ci podchodzili więc z dystansem do sztuki religijnej, przyjmując że jej znaczenie będzie maleć wraz z postępami oświecenia. Poddając się takim założeniom teoretycznym, twórcy sztuki religijnej we Francji osiągnęli w wieku XVII wysoki poziom, naznaczony szlachetną prostotą i czystością, ale w następnym stuleciu popadli w banalne schematy, nie chcąc angażować się zbytnio działalność coraz bardziej lekceważoną przez elity.

Piotr Krasny, ur 1966, historyk sztuki, specjalizujący się w dziejach sztuki i teorii sztuki w epoce nowożytnej, profesor w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor książek: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596-1914 (2003), Visibilia signa ad pietatem excitantes. Teoria sztuki sakralnej w pismach Roberta Bellarmina, Cezarego Baroniusza, Rudolfa Hospiniana, Fryderyka Boromeusza i innych pisarzy kościelnych epoki nowożytnej (2010), Fabrica ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777-1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego ( 2010). Pod jego redakcją ukazały się m.in. książki: Sztuka ziemi chełmskiej i województwa bełskiego (1999) oraz Święty Karol Boromeusz a sztuka w Kościele powszechnym, w Polsce, w Niepołomicach (2013).

Wstęp
Zarys dziejów Kościoła we Francji w epoce nowożytnej
Pierre Viret, Jean Crespin, Gabriel de Saconay, Richard Verstegan, Claude de Sainctes: protestancko-katolicka wojna o obrazy w XVI stuleciu
Jacques Lefèvre d’Étaples, Joose Clichtove, Guillaume Morel, René Benoist, Jean du Tillet: powrót do dysputy o sztuce religijnej, toczonej w epoce patrystycznej
Jan Kalwin: krytyka fałszywych obrazów ukrytego Boga i bogatej oprawy artystycznej Jego duchowej czci
Jacques Davy Duperron, Louis Richeôme, Jean Crasset: obrońcy i propagatorzy jezuickiej „ikonofilii”
Franciszek Salezy: apologia obrazów jako „znaków odłączonych”, przypominających wiernym „najświętsze tajemnice wiary”
Jean Duvergier de Hauranne, Jacqueline-Marie-Angélique Arnauld, Antoine Arnauld: jansenistyczna interpretacja obrazów sakralnych jako „znaków odłączonych”
Blaise Pascal, Robert Arnauld d’Andilly, Jean Racine: świeccy janseniści jako krytycy „pożądliwości oczu” i pobudzających ją obrazów
Philippe de Champaigne, Martin de Barcos: jansenistyczny ideał artysty chrześcijańskiego
Armand Jean Bouthillier de Rancé: czy mnisi powinni mieć obrazy i wspaniałe kościoły?
Pierre Jurieu, Jacques Bénigne Bossuet, Bernard de Montfaucon, Jean Baptiste Massillon, Antoine Augustin Calmet: dysputa o katolickim kulcie obrazów wobec rozważań o bałwochwalstwie w religioznawstwie i teologii Wieku Rozumu
André François Boureau-Deslandes, Jean Jacques Rousseau, Jean Le Rond d’Alembert, Wolter, Denis Diderot: deistyczne spostponowanie chrześcijańskiego sporu o kult obrazów
Zakończenie
Dodatek. Relacja kardynała Ippolita d’Este o katolicko-protestanckiej dyspucie o obrazach na kolokwium w Poissy w roku
Spis ilustracji
Indeks nazwisk
Résumé